علاج آبخیز بیمار قم تجویز شوک درمانی نیست

وضعیت بحرانی حوضه آبخیز دریاچه نمک در مرکز کشور و پیامدهای مترتب بر جوامع انسانی، خاصه وجود گرد و خاک در فصول گرم، سالهاست دغدغه مسئولین کشور بوده است. در این بین استان قم به جهت موقعیت جغرافیایی و اقلیمی بیش از هر استان دیگری در معرض عوارض بهره برداری نادرست از منابع طبیعی و توسعه نامتوازن این حوضه قرار گرفته است.

از عقبه طرح های مطالعاتی بر روی دشت های ممنوعه استان قم و کانون های گرد و خاک آن بیش از نیم قرن می گذرد، اما عمده این طرح های مطالعاتی و راهکارها ارائه شده در قفسه های سازمان ها خاک می خورند و زمان طلایی اجرای طرح های کارشناسی احیای این منطقه به سرعت سپری می شود، عمدتا عزم ملی برای اجرای آنها وجود ندارد، دولتها یکی پس از دیگری می آیند و می روند و هر کدام دنبال تجویز یک نسخه شفابخش فوری برای درمان این بیمار رو به زوال هستند، همایش، بازدید و جلسات متعدد به وفور برگزار می شود اما حاصلش برای محیط زیست و جوامع انسانی منطقه بقچه ای از شعار ها و وعده و وعید هایی هست که قرار نیست اجرایی شود.

وضعیت بیمار حوزه آبخیز دریاچه نمک حاصل سالها غفلت و کج اندیشی در حکمرانی استانی و فرا استانی بوده است و با ضرب الاجل های آنی و شوک درمانی نیز قابل علاج نیست. منابع آب و خاک به ‌عنوان گنجينه‌های مشترک انسان‌ها بايد طوری مديريت شوند كه بتوان با حفظ آستانه‌های مناسب كيفيت و سلامت، آن‌ها را به نسل‌های بعدی سپرد. محدوديت‌های طبيعی مربوط به اين منابع با ارزش، غير قابل انكار است.

اما می توان با مديريت مناسب و تصميم‌گيريهای صحيح سياسی به حفظ همين منابع محدود كمک نمود.

مرور اجمالی مطالعات انجام شده و حکمرانی اقتصادی و اجتماعی طی دهه های اخیر حکایت از آن دارد كه بسياری از طرح های توسعه اقتصادی و زیر بنایی و همچنین توسعه سکونتگاههای انسانی و مهاجرت های متعاقب، بدون لحاظ وضعيت فعلی و به‌ويژه آينده‌پژوهی مناسب صورت گرفته است.

آبخیز قم بیمار است و جلوگیری از بارگزاری بیشتر حداقل کاری است که می توان برای تسکین این اکوسیستم صبور و رنجیده انجام داد. آبخیزهای سالم نقش غیرقابل انکاری در تامین نیازها و ارائه خدمات سالم در بخش های مختلف به ذینفعان برخوردار هستند آبخیز سالم، انعطاف پذیری محلی در برابر تغییرات آب و هوایی را بهبود می بخشند و خدمات ضروری برای انسان و عملکردهای محیط زیستی را ارائه می دهد.

در واقع آبخیزها یک سامانه اجتماعی بوم شناختی هستند که از واحدهای تعاملی متعددی مانند رودخانه ها، نهرها، تالابها، مخازن، سدها و انشعابات، همراه با شهرها و انسانها تشکیل شده اند و تغذیه منابع آب سطحی و زیرزمینی را کنترل می کنند. از وسعت یک میلیون و 123 هزارهكتاری استان قم، بیش از 400هزار هكتار در آستانه بیابان شدن، 176 هكتار بیابان و 105هزار هكتار از مناطق بیابانی به كانون تولید گرد و خاک تبدیل شده است.

نگاه تک بعدی و غیرکارشناسی و بعضا احساسی در ارائه طرح های توسعه ای مرکز کشور بخصوص استان قم سالهاست بلای جای اکوسیستم منطقه و جوامع انسانی ساکن شده است. فعالیت های انسانی مانند تخریب، بیابانزایی، برداشت از منابع آبی غیر قابل تجدید و نظایر آن سبب کاهش سلامت آبخیزها و تشدید عملکرد منفی پدیده های غیرانسانی می شود.

درحالی که سالهاست آورد رودخانه های قمرود و قره چای و سایر رودخانه های منتهی به دشت مسیله در منطقه مركزی ایران به قم، نزدیک به صفر شده و استان نیز در تامین آب مورد نیاز خود با چالش های اساسی از جمله شور بودن آب چاه ها، مواجه است، صحبت از اجرای طرح هایی است که منجر به مهاجرت و افزایش بار جمعیتی به شهر قم می شود، این قبیل طرح ها نه تنها استان مبداء مهاجرت را در ابعاد مختلف اجتماعی، فرهنگی، هدر رفت منابع و … تخریب می کند بلکه اثرات غیر قابل جبرانی بر اقتصاد، منابع طبیعی و محیط زیست استان مقصد خواهد داشت.

افزایش جمعیت و به تبع آن افزایش سطوح غیرقابل نفوذ، آسیب پذیری حوضه در برابر دسترسی به آب و تامین نیازهای ذینفعان را در پی خواهد داشت که به طور مستقیم و غیرمستقیم بر درآمد و استقلال مالی آبخیزنشینان تاثیر خواهد گذاشت و با کاهش درآمد این جوامع، تخریب و استفاده غیر اصولی از اراضی در راستای جبران خسارت های مالی افزایش خواهد داشت و پذیرش طرحهای مدیریتی و احیایی در راستای تقویت سلامت آبخیز را کاهش خواهد داد.

هوای قم در بیش از یک پنجم روزهای سال قبل در وضعیت ناسالم قرار داشته است، امسال وضع به مراتب بدتر خواهد شد و مطمئنا مساله گرد و خاک یکی از چالش های بزرگ مدیریت استان در سال پیش رو خواهد بود. استان قم نیازمند ارائه نسخه های شفا بخش جامع و یکپارچه براي دستيابی به اهداف نظام‌مند مديريت سازگار منابع خاک و آب است تا امكانات پايش سلامت آبخيز هم پس از اجرای اقدامات مورد نظر فراهم شود، ضمن اینکه باید مراقب بود که بهره کشی از منابع محدود موجود نیز بیشتر از گذشته نشود.

دکتر عباس جعفری/کارشناس محیط زیست